حماسه 23 تیر و تقویت الگوی امام و امت
فتنه 18 تیر 1378 را می توان از دو منظر نگاه کرد. یک منظر نگاه به تلخی ها و زشتی های رخ داده در آن و آسیب هایی است که بازیگران و بازیگردانان آن به دنبال وارد آوردن به حقیقت الهی انقلاب اسلامی بودند و تلاش کردند تا با بهانه اعتراض دانشجویی به چهره انقلاب اسلامی چنگ زده و کینه تاریخی خود را عقده گشایی کنند. اما این حادثه واجد وجه مثبتی هم بود. امتداد حوادث 18 تیر منتهی به روز 23 تیر شد که در آن مردم انقلابی ایران با خلق حضوری با بصیرت و شورانگیز، حماسه ای جاودانه آفریدند. از این روی چرایی رخداد 23 تیر 1378 نیز نیازمند واکاوی است.
نظریه کاریزما و نظریه ختم ولایت، دو لبه قیچی هجمه به ولایت فقیه
پس از ارتحال امام خمینی(ره) و با انتخاب مقام معظم رهبری(مدظله العالی) به رهبری امت از سوی مجلس خبرگان رهبری، تعداد قابل توجهی از به ظاهر انقلابیون سابق که انقلابی گری شان از سر صدق و اخلاص نبود و انقلاب را فرصتی یرای قدرت اندوزی خود می دانستند و با آغاز رهبری ایشان، بافته های ذهنی خود را بر باد رفته می دیدند و از سوی دیگر به شدت تحت تأثیر اندیشه های نظریه پردازان غربی بودند، تمام تلاش خود را برای تضعیف رهبری جدید به کار بستند. این تلاش به دو صورت قابل پیگیری بود، از یک طرف هجمه به شخصیت مقام معظم رهبری و از طرف دیگر زیر سؤال بردن اصل جایگاه ولایت فقیه.
این انقلابیون سابق که با فرض اعتقاد به اصول اسلامی انقلاب توسط آنان در گذشته می توان آنها را تجدیدنظرطلب نامید تلاش نمودند تا با طرح تقسیم بندی سه گانه ماکس وبر جامعه شناس آلمانی در خصوص انواع مشروعیت حاکمان، بر اقتدار کاریزماتیک که یکی از این سه نوع بود تأکید نموده و رابطه مردم با امام خمینی(ره) را به رهبری کاریزماتیک تعبیر و تفسیر نمایند. با این نگاه مردم تحت تأثیر شخصیت نیرومند و عرفانی امام(ره) از ایشان پیروی کرده و انقلاب اسلامی را رقم زدند و اینک با ارتحال ایشان دیگر زمینه رهبری کاریزماتیک وجود نخواهد داشت و به همین دلیل از این به بعد رابطه مردم و رهبری در چارچوب قانونی که شق دیگری از تقسیم بندی سه گانه ماکس وبر است، تداوم خواهد داشت و رهبری بعدی انقلاب اسلامی که فاقد جنبه کاریزماتیک مشروعیت است، صرفاً یک شخصیت سیاسی همچون سایر مسئولین سیاسی و در چارچوب قانون خواهد بود.
طرح نظریه ماکس وبر کارکرد ویژه خود را در غرب داشته است. مدرنیته طی چند قرن بسط و تطور خود با کنار نهادن تدریجی تفکر قدسی در پی حاکم کردن نگرش یک بعدی مادی به جهان و انسان بوده است و از این روی نظریه پردازان مختلف در آن به اشکال گوناگون در خدمت این هدف قرار داشته اند. طرح نظریه مشروعیت سه گانه وبر و تأکید بر مشروعیت عقلانی، تلاشی است در جهت محدود کردن نظام های فکری معرفتی دیگر و غیر عقلانی نشان دادن آنها و بیان اینکه نظام های معرفت دینی متعلق به دوران کودکی بشر است، همانگونه که اگوست کنت در تقسیم بندی سه گانه سیر تکاملی معرفت بشری با تحویل گرایی دین به اسطوره آن را متعلق به دوران کودکی بشر دانست.
بین دیدگاه ماکس وبر و دیدگاه امام خمینی(ره) در باره مبنای مشروعیت حکومت هیچ گونه ارتباطی وجود ندارد و جدای از نقدهای جدی که به نظریه وبر وارد است، این نظریه از اساس واجد یک جهت گیری ارزشی ایدئولوژیک است و نمی توان آن را یک دیدگاه بی طرف علمی دانست. امام خمینی(ره) مبتنی بر دیدگاه تشیع منبع مشروعیت حکومت را الهی می داند و بر این اساس ولایت فقیه را تداوم راه انبیاء و ائمه می داند.
طرح کاریزما بودن رهبری امام خمینی(ره) و سخن گفتن از اینکه این ویژگی منحصر به ایشان بود در واقع مستمسکی برای کسانی بود که به دنبال تضعیف ولایت فقیه و رهبری امت پس از امام (ره) بودند. در این باره نظرات حسین بشیریه به عنوان یکی از پدران فکری جریان تجدیدنظر طلب درباره کاریزما بودن اقتدار امام خمینی(ره) زمینه ساز هجمه های شاگردان وی به ولایت فقیه با توسل به این دیدگاه بود. وی رهبری امام خمینی(ره) را یک رهبری کاریزماتیک به حساب می آورد که به واسطه ویژگی های شخصیتی خاص امام خمینی(ره) زمینه پذیرش آن توسط مردم وجود داشته و بعد از ارتحال امام و از بین رفتن این اقتدار به ناچار باید به دنبال مشروعیت عقلانی که مبتنی بر قانون است رفت. این دیدگاه با فروکاهش ولایت فقیه، از امری الهی مبتنی بر نظریه سیاسی شیعه به یک مشروعیت کاریزماتیک پوپولیستی، بستر لازم برای وارد کردن هجمه همه جانبه به این جایگاه را فراهم نمود. از این منظر طرح بحث محدود کردن ولایت فقیه در چارچوب قانون در دوران استقرار تجدیدنظرطلبان در دولت وقت قابل فهم است.
در سال های منتهی به 18 تیر 78 دیگر پروژه فکری جریان تجدید نظر طلب برای تقابل با ولایت فقیه تحت عنوان نقد فلسفی دین توسط دکتر عبدالکریم سروش به عنوان دیگر پدر فکری جریان تجدیدنظرطلب و شاگردانش پیگیری می شد. وی با مطرح کردن بحث خاتمیت و پرداختن به مسأله ختم نبوت، سر از ختم ولایت درآورد و اعلام نمود که ولایت نیز به همراه نبوت پایان یافته است و به تبع آن صحبت از ولایت فقیه هم بی معنا جلوه می نماید. سروش در مقاله خاتمیت، ادعا می کند:« ولایتی که به طور کامل مورد پذیرش هر مسلمان است، فقط ولایتی است که خداوند به حضرت محمد داده و جز او، کسی چنین ولایتی را ندارد، با خاتمیت نبوت پبامبر اسلام، ولایتش نیز خاتمه یافته است و کسی ولایت او را ندارد، همانطور که هیچ کس، نبوت او را ندارد.»
18 تیر 78 تلاش برای اثبات نظریه کاریزما بودن امام خمینی(ره)
با توجه به مطالبی که گفته شد، پروژه 18 تیر فتنه ای بود که توسط جریان تجدیدنظرطلب غرب گرا برای به چالش کشیدن ولایت فقیه و اثبات نظریه کاریزماتیک بودن رهبری امام(ره) طراحی شده بود. این جریان تلاش نمود تا با فرصت به دست آمده استقرار در دولت و با زمینه سازی صورت گرفته در سال های قبل از فتنه فوق و با یک طراحی حساب شده در استفاده ابزاری از بدنه محدود دانشجویی و اراذل و اوباش سازماندهی شده، مشروعیت نظام و رهبری را به چالش بکشد و به این ترتیب زمینه محدود کردن رهبری و استحاله هویت حقیقی نظام را فراهم نموده و نشان دهد همانگونه که ادعا می کند رهبری امام خمینی(ره) یک رهبری کاریزماتیک بوده و بعد از وی قابل تکرار نخواهد بود. این جریان که وابستگی کامل آن به غرب در سال های بعد به طور واضح عیان گردید مأموریت داشت تا با زمینه سازی های صورت گرفته و با میدان داری عناصر خودفروخته و فریب خورده به تحریک مردم پرداخته و به التهابات در جامعه دامن زند و با عملی کردن تئوری فشار از پایین و چانه زنی از بالا به باج خواهی از نطام بپردازد. نیت شومی که با هدایت رهبر معظم انقلاب اسلامی(مدظله العالی) به عنوان امام امت و بصیرت بالای امت امام ناکام ماند.
حضور حماسی 23 تیر و ضعف غرب از فهم انقلاب اسلامی
انقلاب اسلامی عرصه ظهور و بروز روح جمعی مردم ایران بود. حرکت عظیم انقلابی مردم ایران که برخاسته از روح جمعی اسلام خواه آنان بود نظریه پردازان جامعه شناسی را در تحیر فرو برد و ناتوانی نظریات آنان را در فهم و تبیین انقلاب اسلامی نشان داد و برخی از آنان را وادار به دستکاری و تغییر در نظریاتشان نمود.[1]
مهمترین خصیصه انقلاب ایران عنصر اسلامیت آن است و مهمترین مطالبه مردم در آن پیاده شدن اسلام در عرصه سیاسی و اجتماعی است که با تحقق آن سایر خواسته هایشان نیز به ثمر خواهد رسید. چرایی ناتوانی غربی ها در پیش بینی پیروزی انقلاب اسلامی که در دستپاچگی آنها در نحوه مواجهه با آن کاملاً پیدا بود تا غافلگیری آنان در شکست طراحی هایشان برای مقابله با انقلاب اسلامی که در سال های بعد آنها را عملیاتی کردند، نشان دهنده ضعف نظری آنان در شناخت انقلاب اسلامی و جامعه ایران به عنوان بستر پیدایش آن است. همان گونه که پیشتر اشاره شد علوم انسانی غربی نه یک علم محض بی طرف عاری از ارزش است و نه یک قانون عام جهان شمول، بلکه یک نوع و شیوه نگرش ایدئولوژیک به جهان است. به واقع علوم انسانی در غرب در مقام دین دنیای مدرن نشسته و با نگاهی مادی و یک سویه در پی تفسیر و تغییر جهان است و راز عدم فهم درست کنش امام و امت در انقلاب اسلامی و ناتوانی تئوری های علوم انسانی در برابر تحولات آن از همین جا ناشی می شود.
فتنه 18 تیر 1378 بار دیگر ضعف غرب و عوامل داخلی آن در شناخت جامعه ایران و ناتوانی دستگاه فکری اش را عیان کرد. حضور حماسی مردم در 23 تیر ماه به فاصله پنج روز از شروع فتنه و در اجابت تدبیر رهبری انقلاب طراحی های فتنه گران را نقش بر آب کرد. حضوری که بار دیگر به الگوی امام و امت عینیت و قوام بخشید. چرایی فهم این حضور نیازمند واکاوی و فهم درست الگوی امام- امت است.
جامعه شناسی 23 تیر مبتنی بر الگوی امام و امت
آنچه در لابه لای متون جامعه شناسی و نظریات غربی در باره نقش مردم در جنبشها و انقلاب های بزرگ اجتماعی دیده می شود، یا حرکت عده ای گرسنه است که تحت عنوان پرولتاریا در پی احقاق معیشت و سیر کردن شکم خود است و یا حرکت عده ای نو کیسه منفعت طلب و فرصت طلب تحت عنوان بورژوا که به دنبال ایجاد شرایط مناسب برای نیل به آزادی فردی و اقتصادی برای ارضاء هرچه بیشتر روح سودمداری و لذت طلبی است. دقت در نظریات گوناگون جامعه شناسی نشان می دهد که شناخت انسان غربی - به عنوان سوژه مدرن - از حقیقت انسان، شناختی است نازل که مطابق دیدگاه داروین انسان را صرفاٌ حیوانی می داند که تکامل یافته و از میدان تنازع برای بقاء پیروز خارج شده است. در این نگرش تفاوت چندانی بین انسان و حیوان وجود ندارد و از این جهت نظریات جامعه شناسی غربی ابزار مناسبی برای درک صحیح حقیقت انقلاب اسلامی نیست.
امام خمینی(ره) حرکت انقلابی خود را از سر تکلیف و با تکیه بر دو قدرت انجام داد. وی با تکیه بر قدرت لایزال الهی و با ایمان راسخ به نیروی مردم خداباور، انقلاب اسلامی را به پیروزی رساند. مردم ایران با سابقه طولانی یکتاپرستی و خداباوری و با تمسک به آموزه های اصیل اسلامی همواره در مسیر دین حرکت کرده اند و اعتقاد به خدا و راه روشن اسلام در روح جمعی آنان نهادینه شده است. در تحلیل جامعه ایران همواره باید به این خصیصه مهم توجه نمود وگرنه به تحلیل درستی از آن نمی توان رسید. تلاش همدلانه برخی از اندیشمندان غربی برای نزدیک شدن به هویت مشترک و روح جمعی ایران آنان را به شناختی هرچند ناقص نسبت به برخی از جنبه های این حقیقت نزدیک نمود. آنچنان که میشل فوکو اندیشمند پست مدرن فرانسوی در دیدار خود از ایران و در بحبوحه انقلاب، انقلاب اسلامی را یک انقلاب متفاوت ارزیابی کرد که فاقد بسیاری از ویژگی های سایر انقلاب هاست. در انقلاب اسلامی ایران نه از مبارزات طبقاتی خبری هست و نه از جبهه بندی اجتماعی دیگر و نه حتی از اقدامات انقلابی یک طبقه پیشرو. وی بیان می کند که: «این انقلاب با انگیزه‌های مادی و اقتصادی صورت نگرفته و یکی از دلایل این ادعا، گستردگی این حرکت انقلابی است که در آن، همه یک ملت حضور دارند.». وی اعلام می کند که در ایران اراده جمعی یک ملت را آشکارا دیده است. به بیان وی، ملت ایران قصد و اراده آغازی نوین داشتند که بتوانند در آن به آزمون دوباره یک تجربه معنویت‌گرایانه بپردازند که بالقوه در بطن اسلام شیعی آنها موجود بود و این همانی است که فوکو از آن به «روح انقلاب ایران» یاد می‌کند. روحی برای یک جهان بی روح
فارغ از برداشت پست مدرنیستی فوکو از انقلاب ایران، همانطور که از سخنان وی بر می آید، انقلاب اسلامی تفاوتی اساسی با سایر انقلاب ها داشت و آنچه آن را به پیروزی رساند، به صحنه آمدن مردم حول اسلام و احیاء مجدد الگوی امام- امت و انطباق آن با روح جمعی مردم ایران بود. رهبری در انقلاب اسلامی نه یک رهبر فره مند و کاریزما است و نه حرکت همگانی مردم، یک حرکت توده وار و بی شکل. بلکه نقش رهبری و مردم در انقلاب اسلامی در تحقق عینی الگوی امام و امت قابل ارزیابی است. امام در این دیدگاه، انسانی است که از دنیا و تعلقات آن دور شده است و به واسطه ایمانش به غیب و فهم بالایش در دین، نقش هدایت و آگاهی بخشی در جامعه را بر عهده دارد و امت، مجموعه ای از کنشگران است که به صورت آگاهانه و عاملانه در سبیل هدایت قرار گرفته اند و این راه را برگزیده اند. در این الگو امام کسی است که مسیر حرکت را روشن می کند و با دست هدایت خود امت را به سعادت دنیوی و اخروی رهنمون می گردد.
همانگونه که گفته شد، وقوع فتنه 18 تیر سال 1378 ادامه برنامه طرح ریزی شده برای ضربه زدن به جایگاه امام امت بود. فتنه ای که با سخنرانی تاریخی مقام معظم رهبری(مدظله العالی) در 21 تیر و پیام ایشان خطاب به مردم در 22 تیر و متعاقب آن حرکت آگاهانه و پرشور امت در 23 تیر، در نطفه خفه شد. مقام معظم رهبری(مدظله العالی) در این سخنرانی با ترسیم دقیق فتنه و اهداف پیدا و پنهان آن به هدایت امت پرداخته و بخش های مختلف امت اعم از دانشجویان، جوانان، جریانات مختلف سیاسی و احاد مردم را خطاب قرار دادند و توصیه های لازم و روشنگرانه را بیان کرده و راهبردهای مقابله با فتنه را نشان دادند. حضور حماسی و از سر بصیرت امت در راهپیمایی 23 تیرماه در لبیک به ندای امام خویش تمام بافته های دشمنان اسلام را پنبه کرده و برخلاف طراحی آنها برای تخریب رابطه امام و امت، کارآمدی الگوی امامت و امت در مسیر تکاملی انقلاب اسلامی را نشان داد.
[1]برای مثال می توان از خانم تدا اسکاچپل، نظریه پرداز ساختارگرا نام برد که پس از انقلاب اسلامی و ناکامی نظریه اش در تبیین انقلاب اسلامی، برای انطباق نظریه اش در مورد انقلاب ها، مجبور شد عناصر دیگری که در نظریه اش وارد کند و از این منظر جنبه ساختارگرا بودن نظریه اش را تعدیل نماید.
پیرمنظر