نگاهی جامعه شناسانه به عدم اقبال مردم به انصراف از دریافت یارانه

با اتمام ثبت نام مردم برای مرحله دوم هدفمندی یارانه ها و اعلام رسمی آمار اندک تعداد انصراف دادگان از دریافت آن، به نظر می رسد که دولت در برآورد تعداد افراد انصراف دهنده دچار خوش بینی زیادی گردیده بود که اینک آن را محقق نشده می بیند. تبیین چرایی رفتار مردم در قبال درخواست مصرانه رئیس جمهور و دولت که با چاشنی تهدید هم همراه بود، نیازمند بررسی همه جانبه و از سطوح مختلف است. این نوشتار در تلاش است تا با تکیه بر نگاه جامعه شناسانه به تبیین چرایی این رفتار پرداخته و توجه مسئولین محترم دولت تدبیر و امید را به سنجیده تر، عقلانی تر و علمی تر عمل کردن در قبال مسائل کلان کشور دعوت نماید.

مردم ایران، مشارکت گریز یا مشارکت جو

نگاهی به رفتارهای اجتماعی روزمره مردم ایران و رفتارهای کلان اجتماعی آنها نشان می دهد که مردم ایران در مواردی روحیه مشارکت جویانه بالایی دارند و در موارد به شدت مشارکت ستیز بوده و مصالح و منافع شخصی را بر مصالح و منافع عمومی ترجیح می دهند. مشارکت جویی ایرانیان را می توان به شدت در عرصه های دفاع از آرمان های انقلاب اسلامی و پایبندی به آن مشاهده کرد. رفتار مشارکت گریزانه مردم ایران را هم می توان در عرصه هایی همچون عرصه های مدنی و قانونی مشاهده کرد. حضور ایرانیان در صحنه های دفاع از انقلاب اسلامی همچون راهپیمایی های 22 بهمن و در مواقع حساسی چون 9 دی 1388 که از ناحیه انقلاب اسلامی احساس خطر می کنند و در انتخابات های مختلف نشان دهنده نرخ بالایی از مشارکت و همدلی ایرانیان است. از طرف دیگر نگاهی به رفتارهای مردم ایران در عرصه های رسمی و قانونی که به نوعی یک طرف آن دولت و نظام سیاسی قرار دارد و طرف دیگر آن مردم هستند، نوعی مشارکت ستیزی و ترجیح منفعت فردی در برابر منفعت جمعی دیده می شود. موردی که به وضوح در رفتار اخیر آنان در بحث انصراف از هدفمندی یارانه ها قابل مشاهده است. برای این واقعیت می توان مثال هایی همچون عدم توجه به قوانین راهنمایی و رانندگی و نقض قوانین، فرار از پرداخت مالیاتی و موارد بسیار دیگری را نام برد. سؤال اساسی و مهم در اینجا این است که علت این رفتار دوگانه چیست و چرا در این مورد خاص به شکل پر رنگ تری رفتار مشارکت گریزانه رخ داده است؟ اشاره به این نکته ضروری است که بخشی از کسانی که برای یارانه ثبت نام کرده اند واقعاً برای دریافت آن محق هستند ولی بخش قابل توجهی هم می توانستند از آن برای تحقق منافع جمعی چشم پوشی کنند که این کار را نکردند و این نوشتار به دنبال یافتن پاسخی قانع کننده برای رفتار این گروه است.

همبستگی اجتماعی، عامل ایجاد مشارکت اجتماعی

افزایش همبستگی اجتماعی یکی از دغدغه های اصلی جامعه شناسان کارکردگرا است که به دنبال افزایش نظم در جامعه هستند. برای مثال دورکیم به عنوان یکی از متفکران اصلی کارکردگرا به شدت به مسأله نظم اهمیت قائل است و بحث همبستگی اجتماعی را مورد توجه قرار می دهد. وی بین دو نوع همبستگی مکانیکی و ارگانیکی تمایز قائل شده و همبستگی مطلوب دوره مدرن را همبستگی ارگانیکی قلمداد می کند که مبتنی بر تقسیم کار اجتماعی است.

اعضای یک جامعه تمایز یافته مدرن به عناصر تقویت کننده جمعی و مشترک کمتر وابسته اند، ضمن آنکه وابستگی زیادی به وظایف و نقش های تخصصی و تمایز یافته ای که شاخص نظام های همبستگی ارگانیک اند، دارندگرچه عناصر فردی یک چنین نظامی اشتراک کمتری دارند، اما به دلیل وابستگی متقابلشان که از تقسیم کار اجتماعی ناشی شده است همبستگی بیشتری نسبت به جامعه مکانیکی دارند.

دورکیم در آثار ابتدایی اش گفته بود که نظام های سنتی مبتنی بر باور مشترک، مختص همبستگی مکانیکی در جوامع ابتدایی اند، ولی همبستگی ارگانیک که از تنوع فزاینده و پیشرفته تقسیم کار و نیز وابستگی متقابل هر چه بیشتر پدید می آید، برای پیوند دادن اعضای جامعه به باورهای مشترک کمتری نیاز دارد. مبتنی بر این دیدگاه به نظر می رسد که جامعه ایران حائز بسیاری از ویژگی های جامعه ارگانیکی باشد ولی چه چیزی سبب می شود که این دیدگاه به عنوان یک ابزار تحلیلی نتواند نوع همبستگی جامعه ایران و روحیه مشارکتی مردم آن را توضیح دهد. دقت در فضای کلی نظریات جامعه شناسی غربی نشان دهنده این است که این نظریات در چارچوب تحلیل و تبیین جوامع عرفی شده غربی و کمک برای عینی تر شدن و استقرار هرچه بهتر اندیشه مادی و سکولار مدرنیته است. از این روی توان تحلیل مسائل جامعه ای همچون ایران که هنوز در ساحت قدسی به سر می برد و در برابر موج سهمگین مدنیته مقاوم است را ندارد.

اسلام و انقلاب اسلامی عامل وفاق آفرین

به نظر می رسد که عامل اصلی ایجاد همبستگی و وفاق در جامعه ایران عنصر اسلام است که به دلیل سابقه طولانی یکتاپرستی و حضور دین اسلام در تار و پود جامعه به عنصری بی بدیل در مناسبات آن تبدیل شده به گونه ای که علی رغم تمایزات قومی و زبانی متنوع در این جامعه همواره نقش اصلی را در همسازی و همگرایی مردم بازی کرده است. تدقیق در تاریخ این سرزمین هم گواه این است که این عامل نقشی اساسی درحفظ و دفاع از تمامیت ملی و فرهنگی در برابر تهاجم بیگانگان داشته است. در دوره معاصر هم به خوبی می توان همبستگی آفرینی آن را در واقعه تحریم تنباکو و نهضت ملی شدن نفت مشاهده کرد. توجه به این عامل اصلی همبستگی ساز و مشارکت آفرین می تواند تناقض پیش گفته در ابتدای بحث را توضیح داد.

انقلاب اسلامی به رهبری یک شخصیت برجسته دینی دارای بالاترین درجه فهم از دین به پیروزی رسید. امام خمینی(ره) با آگاهی از نفوذ بالای دین در قلوب مردم ایران و با تکیه و اعتماد به مردم توانست بالاترین حد همبستگی را در جامعه ایران ایجاد کرده و بالاترین حد مشارکت برای تحقق یک آرمان ملی را بیافریند. مردم ایران، انقلاب اسلامی را یک انقلاب از جنس بازگشت به آموزه ها و ارزش های دینی می دانند که به رهبری امام خمینی(ره) به پیروزی رسید، از این روی همواره در مناسبت های مختلف مرتبط با کلیت آن شرکت می کنند همانگونه که در ایام محرم و در عزاداری های آن به طور گسترده شرکت می کنند.

با این نگاه همبستگی مردم ایران را نه می توان مطابق نظر دورکیم از نوع مکانیکی که حاصل در هم تنیدگی جامعه سنتی است دانست و نه از نوع ارگانیکی که ناشی از تقسیم کار اجتماعی است در نظر گرفت. این نگاه مختص جامعه ای است که مادیات و فایده گرایی و لذت جویی در آن غلبه دارد و عنصر تعیین کننده همبستگی نیاز افراد به یکدیگر و منفعت طلبی اجتماعی ناشی از تقسیم کار است. در واقع همبستگی اجتماعی مردم ایران ناشی از ایمان دینی آنها است و هرجا که این عنصر محور قرار گرفته است بالاترین نرخ مشارکت اجتماعی را آفریده است.

بی اعتمادی به دولت ها و ناهمترازی آنان با انقلاب اسلامی

با فهم عنصر اساسی همبستگی مردم ایران می توان علت مشارکت گریزی آنان را در موارد دیگری که ذکر گردید فهم کرد. واقعیت آن است که دولت های پس از انقلاب به خصوص دولت های پس از جنگ تحمیلی نتوانسته اند ارزش های انقلابی را به طور کامل در خود بازتولید و بازنمایی کنند و از این روی همواره در ترازی پایین تر از انقلاب اسلامی قرار داشته اند و از این روی نتوانسته اند اعتماد مردم را برای مشارکت در عرصه های کلان ملی به دست آورند. در واقع همبستگی مردم حول انقلاب اسلامی به محوریت ولی فقیه قابل مشاهده است ولی دولت ها در ذهن مردم به عنوان کارگزارانی که به دنبال پیگیری اهداف حزبی و جناحی و قبیله ای خود هستند شناخته می شوند که بیشتر شعار می دهند و کمتر عمل می کنند و نسبت به عملکرد خود مسئولیت پذیری ندارند. در واقع اعتماد مردم به دولت و نظام دولتی کاملاً خدشه دار شده است و در تحقق این آسیب هم دولت سازندگی و هم دولت اصلاحات و هم دولت مهرورزی سهیم هستند. همچنان که دولت تدبیر و امید در تداوم آن موثر است. این ادعا واقعیتی است که به خوبی در محاورات روزمره مردم نمایان است. سخن از اشرافیت دولتمردان و فسادهای مالی که ناشی از ضعف سیستمی و بی دغدغه گی مسئولان دولتی است. پرداختن به رقابت های سیاسی و غفلت از مشکلات و معضلات مردم، تساهل در دفاع از آرمان ها و ارزش های انقلاب اسلامی، ایجاد خطوط قرمز برای عدم برخورد با تخلفات نزدیکان و ترجیح منافع حزبی و قبیله ای به منافع ملی و انقلابی، ضعف مدیریت و برنامه ریزی در استفاده درست از منابع ملی و .... را می توان به وفور در صحبت های روزمره مردم یافت. در کنار اینها می توان پایبندی به اصل انقلاب اسلامی و اعتماد کامل به ولی فقیه به عنوان ستون اصلی خیمه انقلاب را در سخنان و رفتار مردم مشاهده کرد.

در واقع در یک حکم کلی می توان ضعف اعتماد مردم به سیستم دولتی را عامل اصلی مشارکت گریزی آنان در نظر گرفت ولی با این حال هرگاه دولت ها توانسته اند یک همبستگی خوب ملی ایجاد کنند حول محور انقلاب اسلامی و ارزش های آن بوده است. برای مثال می توان به همبستگی ملی ایجاد شده در موضوع هسته ای اشاره کرد که آقای احمدی نژاد توانست با تأکید بر آرمان های انقلاب اسلامی ایجاد کند ولی در ادامه خصوصاً در دوره دهم با حاشیه سازی وی و اطرافیانش و دور شدن از آرمان های انقلاب اسلامی کمرنگ گشته و کارکرد خود را از دست داد.

علل ناکامی دولت تدبیر و امید در جلب اعتماد مردم و ایجاد همبستگی ملی

ضعف دولت تدبیر و امید در ایجاد وفاق اجتماعی برای مشارکت مردم در انصراف از دریافت یارانه ها را نیز می توان از این منظر توضیح داد. پیروزی حسن روحانی در انتخابات یازدهم را نه محصول ایجاد یک گفتمان ایجابی فراگیر اجتماعی ذیل عنوان اعتدال می توان دانست و نه آرای وی را می توان آرای یکدست یک بدنه اجتماعی با اهداف و نگرش واحد دانست. در واقع واکاوی محتوای سخنان و پیام های انتخاباتی وی که در برنامه ها و فیلم های تبلیغاتی نمود دارد نشان دهنده یک رویکرد کاملاً سلبی است که با نفی و حمله هوشمندانه به رقبا به پیش رفت و فاقد هرگونه دیدگاه ایجابی بود. تلاش رئیس جمهور محترم و مشاوران و نزدیکان وی نیز برای تولید ادبیات برای ایجاد گفتمان جدید و ساماندهی نظام معنایی گفتمانی برای آن نیز بعد از انتخابات انجام شده است که چندان قرین موفقیت نبوده است. تحلیل سبد رأی آقای روحانی در انتخابات هم نشان می دهد که این سبد تلفیقی است متناقض از آرای طبقه متوسط و متوسط به بالای جامعه با طبقه پایین و محروم روستایی به اضافه آرای سرگردانی که در دقیقه نود و با ارزیابی کاندیدای دارای شانس نخست اقدام به رأی دهی می کنند. با این وصف پیروزی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری محصول ایجاد یک گفتمان نیست که با تکیه بر آن بتوان کمترین همبستگی ملی برای ایجاد مشارکت در طرحی ملی نظیر انصراف از یارانه ها را ایجاد کرد. از طرفی همانگونه که گفته شد مردم به طور کلی نسبت به نظام دولتی و کارآمدی آن اعتماد لازم را ندارند و عملکرد چند ماهه این دولت هم نشانی از تلاش برای ترمیم آن ندارد. این موضوع در کنار عدم توجه دولت به عنصر اصلی همبستگی آفرین و عدم تلاش در مسیر تحقق آن باعث شکست دولت در متقاعد کردن مردم برای انصراف از دریافت یارانه ها گردید.

آقای روحانی از یک سو وعده داد که هم سانتریفیوژها خواهد چرخید و هم چرخ اقتصاد و با اصرار تلاش نمود تا سرنوشت اقتصادی کشور و حل مشکلات آن را به مذاکرات هسته ای و تعامل با کدخدای جهان! منوط نماید و از طرفی در وضعیتی که هیچ گشایش قابل اعتنایی در وضعیت مردم از قبل مذاکرات حاصل نشده است و در مقابل چرخش چرخ سانتریفیوژها هم از رمق افتاده است، از مردم خواست که در قبال افزایش قیمت سوخت و آب و برق و ... از دریافت یارانه ها نیز انصراف دهند. در واقع مردمی که همواره حول محور انقلاب اسلامی بالاترین میزان همبستگی و مشارکت را نشان داده اند خود را در وضعیتی می بینند که ایستادگی در برابر استکبار که یکی از اصول اساسی انقلاب اسلامی بود تضعیف شده است بدون اینکه هیچ دستاوردی داشته باشد. تصویری که از این دولت در این چند ماهه در ذهن مردم ساخته می شود تصویر دولتی است که در لبه خطوط قرمز انقلاب اسلامی حرکت کرده و به مذاکره مستقیم با بزرگترین دشمنان آن روی آورده بدون اینکه دستاورد چندانی داشته باشد. تصویری که به عنصر همبستگی ساز و وفاق آفرین مردم خدشه وارد کرده و از سویی با وعده داده شده توسط رئیس دولت در تضاد است.