فتنه‌ی 18 تیر و هماوردی مدرنیته با انقلاب اسلامی
15 سال از فتنه تلخ تیرماه 1378 می گذرد. حادثه ای که ابعاد گوناگون آن همچنان نیازمند تحلیل و واکاوی است. تاکنون تحلیل های گوناگونی از این فتنه خصوصاً از جنبه بررسی عملکرد کنشگران سیاسی و اقدامات جریان تجدیدنظرطلب مستقر در دولت وقت شده است ولی کمتر به چرایی رخداد آن در فضای دانشگاهی و دانشجویی پرداخته شده است. در این نوشتار تلاش می شود تا به زمینه های گفتمانی شکل گیری فتنه فوق در فضای دانشگاهی پرداخته شود.
کشور ایران با تاریخ چند هزار ساله خود یکی از پایه های فرهنگی و تمدنی بشری است. مواجهه این فرهنگ دارای خصیصه یکتاپرستی با فرهنگ و آموزه های اسلام، پیوندی عمیق و ناگسستی بین این دو به وجود آورد و ایران را اصلی ترین پایه تمدن اسلامی قرار داد. پیگیری تاریخ چندهزارساله این سرزمین کهن نشان دهنده آن است که خداباوری و یکتاپرستی همواره خصیصه برجسته آن بوده و در روح جمعی آن متجلی گشته است.
تحولات چند قرن اخیر در غرب و غلبه روح سرکش غریزه بر فطرت در آن، موجب به کنار زدن حقیقت دین و توجه تام و کامل و یکسویه به بعد نفسانی انسان گردید. مدرنیته در قامت اندیشه ای که ادعای رهایی بخشی انسان غربی از غل و زنجیر سنت دینی داشت، فطرت انسان را به نفع روح غریزی اش زندان کرد و عرصه را برای یکه تازی غریزه بشری تحت عنوان عقل رها شده و آزاد فراهم ساخت.
مواجهه جامعه ایران با فرهنگ و تمدن غرب طی یکصد سال اخیر در حقیقت مواجهه دو وجه فرهنگ و تمدن بشری است که یکی در ساحت قدسی به سر می برد و دیگری در ساحت ناسوتی. یکی بر پایه فطرت شکل گرفته و اصل و اساس حقیقت انسان را فطرت می داند و دیگری بر پایه غریزه شکل گرفته است و انسان را حیوانی هوشمند بیش نمی داند که در تنازع برای بقاء به علت وجود قابلیت هایی توانسته است سطحی از توانمندی و هوشمندی را کسب کرده و بر بقیه حیوانات برتری یابد.
به علت زرق و برق غریزه پسند رویه تمدن غرب، از ابتدای مواجهه جامعه ایران با فرهنگ و تمدن مدرن غرب، گرایش هایی هرچند اندک در جامعه ایران به سمت آن پیدا شد که از همان ابتدا به علت مواجهه بیشتر اقشار مرفه و تحصیلکرده با آن - که برای تحصیل به غرب سفر می کردند – خاستگاهی کاملاً شبه روشنفکرانه و متعلق به طبقه مرفه جامعه پیدا نمود. نفوذ و یارگیری ایدئولوژی های مدرنی همچون ناسیونالیسم، سوسیالیسم و لیبرالیسم در بین نخبگان سیاسی و تحصیل کرده و تلاش برای حاکم کردن این ایدئولوژی ها در حیات فردی و اجتماعی مردم نشان دهنده نفوذ جریان غرب گرا در عرصه نخبگانی و تلاش برای تغییر جامعه در همه سطوح آن به خصوص سطح سیاسی به نفع حاکم شدن کامل مدرنیته در تار و پود جامعه ایران بود. از این روی طی یک قرن اخیر امواج سهمگین و مهاجم مدرنیته در کنار مدرنیزاسیون دستوری رژیم پهلوی باعث شکل گیری دو روند رو در رو گردید که طی این مدت بارها در تقابل با یکدیگر قرار گرفتند و نقطه عطف آن شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی است.
در واقع انقلاب اسلامی نقطه عطف تقابل و کشاکش تاریخی جریان غرب گرا و جریان اصیل اسلامی بود. جریان اسلامی که به رهبری امام خمینی(ره) از حالت سستی و رخوت و بی عملی ناشی از تجربیات تلخ گذشته خارج گشته و توانست با رهبری حکیمانه ایشان عقلانیت موجود در آرمان های اسلام را نشان دهد و اسلام را به عنوان یک مکتب جامع و کامل و کارآمد برای مدیریت عرصه های فردی، اجتماعی و سیاسی معرفی کند.
طی یکصد سال گذشته ایدئولوژی های مدرن وارداتی تمام همت خود را برای سیطره کامل بر فضای گفتمانی و عینی جامعه ایران به کار بسته اند. ایدئولوژی لیبرالیسم که تلاشی فراوان برای مسلط شدن بر انقلاب مشروطه و بهره برداری از آن برای قبضه قدرت سیاسی به کار بست. تلاشی که نتیجه اش شکست نهضت مشروطه و سرخوردگی نیروهای مذهبی جامعه و زمینه سازی برای به قدرت رسیدن رژیم پهلوی و رضاخان قلدر بود. رژیم پهلوی با پیگیری سیاست های خاص فرهنگی که ملغمه ای از ناسیونالیسم افراطی و لیبرالیسم بود به دنبال مدرنیزاسیونی تمام عیار و دستوری برای بسط سلطه خود و به محاق کشاندن نیروهایی بود که از ناحیه آن ها احساس خطر می کرد.
ناسیونالیسم در ایران رویه دیگری هم داشت. ملی گرایی با رویکرد سیاسی مخالفت با سلطه بیگانه که خود را در قامت چهره ای چون دکتر مصدق نشان می داد. این نسخه از ناسیونالیسم به علت رویکرد دفاع از منفعت ملی در ماجرای ملی شدن صنعت نفت و همراهی جریانات مذهبی در حمایت از آن جایگاهی مقطعی در بین مردم یافت ولی به علت دارا بودن رویکرد سلبی و موفق نبودن در عرصه ایجابی که باعث گرایش به سمت لیبرالیسم و تقابل با فرهنگ اسلامی می شد به سرعت جایگاه خود را در بین مردم از دست داد و از عرصه کشاکش گفتمانی کنار رفت.
ایدئولوژی مدرن دیگری که در ایران تلاش زیادی برای سلطه خود به کار برد ایدئولوژی مارکسیستی بود. ماجرای مارکسیسم در ایران ماجرایی عبرت آموز است. اولین چهره های مارکسیستی که در گروه 53 نفره تقی ارانی و بعدها در حزب توده به دور هم گرد آمدند تحصیل کردگان غرب بودند که با رویکرد نرم و فرهنگی تلاش برای یارگیری بیشتر می کردند. این جریان نیز به علت مغایرت با فرهنگ اسلامی جامعه و وابستگی کامل سیاسی به اردوگاه شرق روند افول خود را طی کرد. ولی با این حال با رسوخی که در بین قشر جوان دانشگاهی پبدا کرد، توان عظیمی از آنها را در کشمکش های مباحث جذاب ایدئولوژیک به بیراهه برده و به فرسایش برده و به نابودی کشاند.
بیداری روح اسلامی در ایران که در کالبد این جامعه دمیده شده است در زمانه ای رخ داد که بیشترین منازعات و کشمکش های ایدئولوژیک در میان بود و جهان عرصه رقابت ها و ستیزه جویی ایدئولوژی های مدرن بود. انقلاب اسلامی با ارائه چهره حقیقی و تابناک اسلام مدرنیته را به چالشی بزرگ فراخواند. در میانه رقابت ها و کشمکش های ایدئولوژی های مدرن به ناگاه خورشید انقلاب اسلامی درخشیدن گرفت و فضایی را ترسیم کرد که خارج از پارادایم مدرنیته بود.
آنچه که مسلم است انقلاب اسلامی نه آغاز تقابل بین گفتمان انقلاب اسلامی بود و نه پایان آن. جریانات ایدئولوژیک غرب گرا که در برابر طرح گفتمان اسلامی توسط امام خمینی(ره) و پذیرش عمومی مردم و برای حذف نشدن از صحنه تحولات، چاره ای جز سکوت و یا همراهی ظاهری با انقلاب اسلامی نداشتند، منتظر فرصت های آینده بودند تا بتوانند به هدف خود که حاکم کردن ایدئولوژی های غربی در عرصه های فرهنگی و سیاسی جامعه بود نائل شوند.
همانگونه که اشاره شد مهمترین قشری که در ایران گرایش به ایدئولوژی های غربی پیدا کرد قشر دانشگاهی بود و دانشگاه از بدو شکل گیری در ایران پایگاه گروه های مختلف ایدئولوژیک مورد اشاره بوده است. با توجه به مبانی نظری علوم انسانی که به شدت جهت دهی شده و برخلاف ادعای مشهور ولی بی پایه بی طرفی علمی، سخت دارای جهت گیری ایدئولوژیک به نفع نگرش مادی و معناستیز مدرن می باشد و اساس تمدن غرب بر آن بنا نهاده شده است، می توان علوم انسانی را میدان بازی خارج از انقلاب اسلامی دانست. انقلابی که مبنای نظری خود را از اسلام ناب و نگاه توحیدی آن می گیرد. شاید بتوان علوم انسانی را همانگونه که اگوست کنت پدر جامعه شناسی در مورد جامعه شناسی در نظر داشت دین دنیای مدرن به حساب آورد که بدیلی برای به کنار زدن ادیان الهی بوده است.[1] از این روی می توان از علوم انسانی غربی به عنوان نوع خاصی از نگرش بر جهان و پدیده ها سخن به میان آورد و از پارادایم تفکر مدرن سخن گفت که با پیش فرض های ارزشی خاص خود و مبتنی بر یک جهان بینی مادی و وحی ستیزانه شکل گرفته و به عنوان بدیلی برای نقش دین در حیات فردی و اجتماعی بشری است.
از بدو رویارویی تمدن غرب با ایران، ایدئولوژی های مختلف غربی به دنبال نفوذ و یارگیری در جامعه ایران برآمدند. از آنجایی که بیشرین ارتباط با غرب از طریق اعزام دانشجوهای ایرانی به غرب و بعدها تأسیس مدارس غربی در ایران بود بیشترین قشری که جذب این ایدئولوژی ها شد قشر دانشجو بود. طنز قضیه این بود که این اعزام ها به غرب با هدف تربیت دانشجویانی در رشته های فنی و پزشکی بود ولی رهاورد آنان از غرب بیش و پیش از آن که علوم و فنون عملی و کاربردی تمدن غرب باشد اندیشه ایدئولوژیک آن بود. این مسأله در کنار ماهیت علوم انسانی غربی که به طور کامل و بدون نقد و واکاوی جدی آن در دانشگاه های ایران تدریس می شود زمینه ساز شکل گیری جریان غرب گرا و غرب باور در بستر دانشگاهی کشور شده است.
ماجرای 18 تیر که جرقه اش با مستمسک قرار دادن توقیف قانونی روزنامه سلام توسط جریانات خاص دانشجویی زده شد یکی از نقاطی است که هماوردطلبی جریان غرب گرا در کشور و تقابل آن با انقلاب اسلامی را نشان می دهد. آنچه در 18 تیر سال 1378 و روزهای بعد از آن رخ داد نه یک حرکت اجتماعی مردمی بود و نه مطالبات برحق یک جنبش دانشجویی. چه اینکه فاقد ویژگی های جامعه شناختی یک جنبش اجتماعی یا دانشجویی بود ولی آنچه که زمینه ساز رخداد آن را فراهم کرد از جنبه سیاسی زمینه سازی و هم افزایی جریانات سیاسی غربگرای به افول رفته همچون نهضت آزادی با تجدیدنظرطلبان مستقر در دولت وقت بود. از منظر گفتمانی هم گفتمان غرب گرایی و غرب باوری به رغم کم فروغی و عدم پذیرش در میان عامه جامعه هیچ گاه پس از انقلاب از عرصه نخبگانی و دانشگاهی به کنار نرفت و همانگونه که اشاره شد، با حاکمیت مطلق علوم انسانی غربی در دانشگاه ها و تأثیر آن بر شکل دهی بینشی جهت دهی شده با ویژگی های حقیقت انکاری، نیست انگاری، وحی ستیزی، علم پرستی و لذت طلبی، جایگاه خود را مستحکم تر نمود.
وقوع فتنه 18 تیر 78 نشان دهنده مناسب بودن بستر دانشگاهی برای ایجاد قشری از دانشجویان و تحصیل کردگان غرب گراست که بدنه فعال رسانه ای و کنشگران جریانات سیاسی غرب باور می شوند که در مواقع مورد نیاز آلت دست جریانات سیاسی شده و به عنوان پیاده نظام در خدمت اهداف غرب در منازعه و دشمنی آن با انقلاب اسلامی می گردند. از این رو لازم است که جبهه فکری انقلاب اسلامی با برنامه ریزی دقیق به فکر تغییر شرایط در دانشگاه ها از طریق تلاش برای تولید فکر و اندیشه ناب مبتنی بر نگرش انقلاب اسلامی باشند تا مطابق دیدگاه امام خمینی(ره) و دغدغه های مقام معظم رهبری(مدظله العالی)دانشگاه ها به معنی واقعی کلمه مبدأ تحولات اساسی شوند و در خدمت آرمان های انقلاب اسلامی قرار گیرند نه محل بسط و تسری گفتمان غرب گرایی شده به گسترش و بازتولید آن کمک رسانند.
[1] اگوست کنت خود را کاهن بزرگ دین نوین بشریت می دانست. وی به جهانی در آینده معتقد بود که کاهنان جامعه شناس آن را اداره خواهند کرد. رجوع به جرج ریتزر. "نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر".ترجمه محسن ثلاثی. تهران انتشارات علمی. 1374
